Wanda Gertz

Wanda Gertzówna ps. „Kazik” i „Lena”. Major Wojska Polskiego. Urodzona 13 kwietnia 1896 roku w Warszawie. Jej ojciec Jan brał udział w powstaniu styczniowym. Uczęszczała do Gimnazjum Kuzienkowej i ukończyła kursy buchalteryjne Zgromadzenia Kupców miasta stołecznego Warszawy.  Od 1913 roku działała w tajnym skautingu, była plutonową 4 Drużyny im. Emilii Plater. Po wybuchu I Wojny Światowej wstąpiła do Legionów Polskich jako mężczyzna Kazimierz Żuchowicz. Służyła między innymi jako kanonier w II baterii haubic 1. Pułku artylerii I Brygady Legionów Polskich. We wrześniu 1916 roku została oddelegowana do Polskiej Organizacji Wojskowej i zorganizowała w Warszawie Odział Żeński POW. W grudniu tego samego roku została aresztowana i skazana na 6 miesięcy więzienia za udział w demonstracji, jednak po kilku tygodniach zwolniono ją za kaucją. Następnie została zbrojmistrzem żandarmerii POW. Od grudnia 1918 roku była zastępcą zbrojmistrza Komendy Głównej Milicji Ludowej. W kwietniu 1919 roku wstąpiła do Wojska Polskiego, gdzie od września pełniła funkcję zastępcy komendanta II Ochotniczej Legii Kobiet, którą dowodziła podczas walk o Wilno. W sierpniu 1920 roku została dowódcą kompanii w Batalionie Liniowym OLK a od października tego samego roku ponownie dowodziła Batalionem Wileńskim. W „Rzeczpospolitej” została opisana tymi słowami:
„Duszą tej formacji jest por. Gertzówna, nieustraszona, czujna. Hartowna. Gdy oddziały polskie wycofywały się z Wilna, ona trwała na stanowisku i nie zeszła aż padł rozkaz”
 Również brytyjski dziennikarz, który podczas wojny polsko-bolszewickiej napisał artykuł „O Polskich Kobietach w Okopach” dla „The Times”, był pod wrażeniem jej osoby:
„Dowodząca oddziałem kobiet oficer o nazwisku Goersz (dziennikarz przekręcił nazwisko) ma 25 lat i romantyczną karierę wojskową. W latach 1914-1915, przebrana za chłopca, spędziła osiem miesięcy w  oddziale artylerii na froncie Galicyjskim pod komendą Piłsudskiego. Jest przystojna i bardzo ładnie się porusza. Ubrana była w obowiązujący mundur Batalionu Kobiecego, czyli bluzę khaki, niebieską spódnicę, ciasno przylegającą czapkę i buty z cholewami”.

W marcu 1922 roku została zwolniona z wojska. Zaangażowała się w organizację Przysposobienia Wojskowego Kobiet do Obrony Kraju. Po utworzeniu PWK została jedną z inspektorek. Z powodzeniem zabiegała o włączenie kobiet do kursów łącznościowych, osobiście kierowała pierwszym z kursów. Do 1935 roku pracowała w Belwederze jako sekretarka Józefa Piłsudskiego. Brala udział w obronie Warszawy we wrześniu 1939 roku,. W listopadzie tego samego roku wstąpiła do SZP-ZWZ-AK. W maju 1942 roku objęła funkcję Komendantki  oddziału Dywersji i Sabotażu Kobiet (tzw. „Dysk”). Brała udział w Powstaniu Warszawskim w zgrupowaniu „Radosława”. Po upadku powstania wzięta do niewoli razem z grupą kobiet-jeńców wojennych. Przebywała w obozach jenieckich, między innymi Lamsdorf, Altenburg i Blankenheim. Po wyzwoleniu obozu przez żołnierzy amerykańskich Wanda Gertz została mianowana Inspektorką Oddziałów Kobiecych AK. Wyemigrowała do Wielkiej Brytanii, gdzie po demobilizacji w 1948 roku, pracowała między innymi w kuchni kolejowej w Londynie oraz w fabryce drutu. Zmarła na raka wątroby 10 listopada 1958 roku. Rok później jej prochy sprowadzono do Warszawy i pochowano na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Została pięciokrotnie odznaczona Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Virtuti Militari V Klasy oraz Krzyżem Polonia Restituta (pośmiertnie).

Zuzanna Snoch

Bibliografia:
„Dziewczęta w maciejówkach” Stanisław M. Jankowski, wyd. TRIO

„Czekając na rozkaz” Elżbieta Zawacka, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

„Ochotnicza Legia Kobiet” Agnieszka J. Cieślikowska, Dom Wydawniczy Bellona

„Szkice z dziejów Wojskowej Służby Kobiet” Elżbieta Zawacka, Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”