Powstanie Warszawskie zaskoczyło większość mieszkańców miasta, w tym i kobiety, które znalazły się w ogniu walki w strojach cywilnych odpowiednich dla ciepłego, letniego dnia okupacji. W trakcie trwania Powstania i pogarszania się warunków bytowych do stroju trafiały elementy zdobyczne (zależne od roli kobiety, miejsca jej przebywania czy nadarzającej się okazji) takie jak męskie spodnie, kombinezony robocze, ciężkie wojskowe lub turystyczne buty, bluzki i sukienki szyte ze zrzutowych spadochronów. W poniższym opracowaniu przedstawione zostaną elementy, które pojawiały się na fotografiach i we wspomnieniach, jednak należy pamiętać, że nie wszystkie one będą odpowiednie dla każdej z odtwarzanych sylwetek. Ubioryw Powstaniu były bardzo różnorodne i odtwarzając ten okres należy o tym bezwzględnie pamiętać. W trakcie Powstania możemy wyróżnić następujące sylwetki:

• Całkowicie cywilne/damskie – ludność cywilna, ukrywająca się w piwnicach, kobiety z gospód żołnierskich i kuchni polowych, pralni i szwalni (na ubranie często zakładany był fartuch w kształcie zwykłego domowego fartucha kuchennego/podomki). 
• Stroje całkowicie wojskowe – oddziały Zgrupowania Radosław i część staromiejskich oddziałów jednolicie umundurowane w zdobyczne niemieckie mundury (Waffen SS z magazynów na Stawkach). Kobiety miały panterki, wojskowe spodnie i buty, pasy i czapki polowe. Inny rodzaj mundurów spotykanych u kobiet to kombinezony robocze obecne głównie na Mokotowie oraz wśród łączniczek kanałowych. Rzadkością były elementy mundurów polskich – praktycznie wyłącznie obserwowane u starszych oficerów.
• Sanitariuszki w szpitalach – najczęściej fartuchy sanitarne, różnych kształtów i pochodzenia (od fartuchów lekarskich i pielęgniarskich z magazynów szpitala, fartuchów prosektoryjnych, przez szyte naprędce bawety, aż po przerabiane fartuchy kuchenne). Pod spodem strój cywilny.
• Sanitariuszki liniowe – strój analogiczny do strojów innych kobiet w oddziale (np. łączniczek) zależnie od miejsca stacjonowania od całkiem cywilnego po całkiem wojskowe (np. sanitariuszki w Zgrupowaniu Radosław były kompletnie umundurowane, wyjątkiem była opaska sanitarna na lewym ramieniu).
• Strój cywilny z elementami wojskowymi – najczęściej nakrycie głowy (bandytki i furażerki z niemieckich magazynów, furażerki samoróbki, berety harcerskie), pas (użyteczny np. w kanałach czy do zaczepienia torby/chlebaka), obuwie, a rzadziej spodnie.

Warto podkreślić, że kobiety, które szły na punkty koncentracji oddziałów miały na sobie przygotowane w tym celu ubranie, jednak różniło się ono w zależności od charakteru właścicielki. Część kobiet zakładała wygodne i solidne obuwie – trzewiki, buty narciarskie, tenisówki. W oddziałach doświadczonych bojowo już w czasie okupacji (np. „Zośka”) dziewczyny przed powstaniem szyły dla siebie „spódnicospodnie” – element wyglądajacy z daleka jak spódnica (chodziło o niezwracanie uwagi Niemców na kobiety w spodniach, które były w owym czasie ewenementem na ulicach) jednak umożliwiający wygodne funkcjonowanie w warunkach walki. Należy pamiętać jednak, że w wielu relacjach pojawia się stwierdzenie „na Powstanie poszłam jak na bal”. Dziewczyny zakładały najlepsze sukienki czy bluzeczki i eleganckie sandałki. Bardzo ważnym aspektem jest świadomość, że w ich mniemaniu Powstanie miało trwać zaledwie kilka dni – stąd bardzo często brak ciepłych ubrań (na wagę złota we wrześniu były zimowe panterki wzięte z magazynów niemieckich na Stawkach w sierpniu) i niewielka ilość zmian bielizny.

Ogólnym założeniem, z jakiego należy wyjść odtwarzajac sylwetkę z okresu Powstania jest fakt, że dozwolone są wszystkie elementy ówczesnej mody, które z biegiem Powstania dostosowywane były w miarę możliwości do ciężkich, wojennych warunków. Kluczowym zagadnieniem w przygotowywaniu sylwetki jest określenie roli postaci, dzielnicy oraz okresu Powstania (bardzo ogólnie: pierwsze dni – codzienna moda lat 40., koniec powstania – ubrania brudne, podarte, niedopasowane).

Opis elementów ubiorów

Sukienki, kostiumy – w typowym dla lat 40. fasonie, tj. mocno zaznaczona talia i ramiona, rozszerzana spódnica tuż za kolano (nad kolano zdarzały się tylko u dziewczynek lub w wyjątkowo skrajnych sytuacjach – rekonstruujemy regułę, a nie wyjątki). Sukienki bardzo często w desenie kwiatowe, spinane paskiem w talii. Bardzo często pojawiały się także spódnice z bluzkami w kroju analogicznym do sukienek. Popularne były bluzki koszulowe, czasem wręcz zakładano męskie koszule.

Spodnie – męskie spodnie przedwojenne, damskie przedwojenne spodnie do uprawiania sportów (narciarskie lub pumpy). Spodnie często wkładano w skarpety, które pełniły rolę opinaczy – Stosunek kobiet w spodniach do kobiet w spódnicach ogółem w Powstaniu należy szacować na 1:9. Kobiety niezrzeszone w oddziałach w ogóle w spodniach nie chodziły.

Sweterki – bardzo często zwykłe kobiece sweterki, dziergane na drutach, zapinane na guziczki. W późniejszym okresie ciepłe góralskie swetry wciągane przez głowę lub męskie swetry. Bardzo popularne były wełniane pulowery/kamizelki wciagane przez głowę.

Marynarki – marynarki często przerabiane z marynarek męskich, w kroju podkreślającym talię i ramiona (często z dodatkowo wszywanymi poduszkami). Marynarki w Powstaniu często spinano w talii paskiem.

Buty:

• Damskie pantofle na obcasie, często sznurowane (nie botki!), obcas gruby i stabilny z lekkim modelowaniem. Najczęściej w kolorach brązowym lub czarnym. Buty skórzane były bardzo znoszone – w okresie okupacji były towarem luksusowym, niedostępnym dla przecietnego człowieka.
• Buty wojskowe/sportowe – różnego rodzaju trzewiki, buty narciarskie, wojskowe zdobyczne oficerki, buty do jazdy konnej, tenisówki. Buty wojskowe i górskie były podkuwane gwoździami i blaszkami.
• Espadryle i sandały – najbardziej popularne w czasie okupacji obuwie tworzone z drewna, słomy, gumy z dętek i płótna. Najczęściej na koturnie, sznurowane tasiemką wokół kostki, albo zapinane na paseczek.

Bielizna – pończochy bawełniane (jedwabne pończochy ze szwem nie miały szans przetrwania do momentu Powstania) w kolorach stonowanych, cielistych. Skarpetki bawełniane szczególnie noszone do pantofli i sandałów (należy uważać na współczesność i ściągacze). Do butów wojskowych i trzewików często zakadano grube wełniane skarpety (pomagały dopasować rozmiar obuwia). Bielizna spodnia zgodna z modą lat 40. Czasem zdarzało się noszenie bielizny męskiej, lub nawet damskiej przez mężczyzn (potwierdzone we wspomnieniach).

Fryzury – nadal bardzo fantazyjne, upięte w loki i wałki. Fryzura była często jedynym wyznacznikiem mody i zadbania, poprawiała nastoje nie tylko właścicielki, ale również chłopców z oddziału („Dla nich musimy być mocne i jasne”), podbudowywała morale. Dorosłe kobiety nie nosiły warkoczy (sanitariuszka Małgorzatka to wyjątek potwierdzający regułę). Brud, kurz i pył pomagały utrzymać stabilność fryzury i paradoksalnie w warunkach powstańczych poprawki były mniej konieczne niż w sytuacji czystych i umytych włosów (potwierdzone na własnej skórze).

Cywilne nakrycia głowy – praktycznie nie występowały, poza momentem wybuchu Powstania. Spotykane są chusty uwiązane w turban, szczególnie wśród kobiet pracujących w kuchniach i szwalniach.

Najczęstsze błędy w rekonstrukcji Powstania ze strony kobiet: 

• Kobiety w warkoczach – fryzura odpowiednia dla dziewczynek. Pamiętajmy, że nawet 16-sto letnie dziewczęta nosiły się już jak dorosłe kobiety.
• Długie, rozpuszczone włosy – poza scenami gwałtów i mordów (odpowiednio rozczochrane) nie występowały. Za pomocą wsuwek nawet z bardzo długich włosów można wykonać historyczną fryzurę.
• Pończochy ze szwem – jedwab jest delikatnym materiałem, który nie miał szans przetrwania do czasu Powstania (w okresie okupacji były niedostępne w sprzedaży).
• Spódnice/sukienki nad kolano – poza małymi dziewczynkami i skrajnymi sytuacjami nie występowały.
• Lisy i kapelusze – o ile kapelusz mógł pojawić się na samym początku Powstania, tak lisy nie miały prawa bytu (były sprzedawane lub chowane w czasie okupacji, poza tym Powstanie było w lecie)
• Makijaże i paznokcie – w pierwszych dniach Powstania (Śródmieście do początku września) kobiety mogły mieć paznokcie pomalowane na kolor czerwony i makijaże odpowiednie dla epoki lat 40. (czerwone usta, tuszowane rzęsy, podkreślone, cienkie brwi). Natomiast taki wizerunek podczas odtwarzania środka sierpnia na Starówce jest niedopuszczalny.
• Biżuteria – medaliki, zegarki, kolczyki oraz pierścionki i obrączki odpowiednie do epoki są dozwolone, jednak głównie w pierwszej fazie Powstania. Z biegiem czasu kosztowności były w najlepszym wypadku chowane, aby uniemożwilić ich zrabowanie bądź zgubienie.
• Gumki do włosów – niepotrzebne i nieakceptowalne.
• Współczesne okulary – nieakceptowalne.
• Sanitariuszki z bronią – nie ma możliwości, aby sanitariuszka oznaczona znakiem Czerwonego Krzyża (nawet liniowa w pełnym mundurze) miała widoczną broń. Zdarzały się przypadki, kiedy sanitariuszki dostawały od kolegów pistolet dla własnej obrony, jednak nigdy nie nosiły go w widocznym miejscu.

Zapraszamy do wspólnego przeglądu zdjęć opatrzonego komentarzem. Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Artykuł przygotowała Natalia Dudziec.