SŁUŻBA CZŁONKIŃ

Przysposobienia Wojskowego Kobiet

W POWSTANIU WARSZAWSKIM

1 II 1921 - 30 I 1944

Aleksandra Grzeszczak ps. “Oleńka”

Drużynowa plutonu sanitariuszek 2. kompanii “Rudy” Batalionu AK “Zośka”.

Uczyła się w warszawskim liceum im. Narcyzy Żmichowskiej, gdzie przeszła kursy sanitarne organizowane przez PCK pod egidą Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Jesienią 1939 roku opiekowała się rannymi żołnierzami w Szpitalu Ujazdowskim. W roku 1941 rozpoczęła studia medyczne w Prywatnej Szkole zawodowej dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego doktora Zaorskiego, będącej de facto tajnym Wydziałem Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Służbę w konspiracji rozpoczęła od działalności w PET-cie, później była częścią Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Aresztowana przez Gestapo początkiem stycznia 1944 roku w trakcie przenoszenia materiałów wybuchowych. Po wykańczającym  śledztwie została rozstrzelana w ruinach getta. Odznaczona Krzyżem Walecznych. Jej imię od 1 III 1944 roku nosił żeński pluton sanitarny Batalionu “Zośka”.

Stefania Grzeszczak ps. “Stefa”

10 XII 1923 - 15 IX 1944

Łączniczka w III plutonie “Felek” 2. kompanii “Rudy” Batalionu AK “Zośka”

Najmłodsza siostra Oleńki, tak jak siostra, przedwojenna harcerka Warszawskiej Chorągwi Harcerek.
Szlak powstańczy rozpoczęła na Woli. 11 sierpnia wraz z kilkoma innymi żołnierzami i sanitariuszkami plutonu “Felek” pod dowództwem Andrzeja Samsonowicza “Xsiąże” została odcięta od batalionu i przebiła się do Kampinosu. 24 sierpnia powrócili do kolegów z “Zośki”przez Żoliborz i kanałami na Stare Miasto . Była w jedynej grupie, której udało się przejść ze Starego Miasta do Śródmieścia przez Ogród Saski 31 sierpnia 1944 roku. Zginęła 15 września na podwórzu domu przy Wilanowskiej 1, ostatniej reduty “Zośki” na Czerniakowie. Odznaczona dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

Organizacje w PWK

W październiku 1922 r. przy poparciu Koła Polek, Czerwonego i Białego Krzyża oraz Organizacji Harcerek powstał Komitet Rezerw Kobiecych, w którego skład wchodził także szereg innych organizacji dołączających i odłączających się z biegiem czasu. Ostatecznie komitet funkcjonował pod nazwą Komitetu Społecznego Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. odegrał dużą rolę w budowaniu świadomości społecznej dotyczącej przysposobienia wojskowego kobiet, a także był pierwszym organem prowadzącym ewidencję kobiet zdolnych do pełnienia pomocniczej służby wojskowej. 

Wydana w 1933 r.  instrukcja określała zadania szkoleniowe poszczególnych organizacji członkowskich. I tak Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (PWK) zajmowała się prowadzeniem i rejestrowaniem przysposobienia wojskowego kobiet, organizacją hufców szkolnych i pozaszkolnych oraz szkoleniem instruktorek. Polski Biały Krzyż zajmował się szkoleniem służby oświatowej, Rodzina Wojskowa przysposobieniem do opieki nad rodzinami wojskowymi, Liga Obrony Powietrznej Państwa szkoleniem z obrony przeciwgazowej i przeciwlotniczej, a Polski Czerwony Krzyż szkolił służbę sanitarną i higieniczną.

Związek Harcerek wdrażał w swoich drużynach sprawności związane z przygotowaniem do obrony kraju oraz na bazie uchwały z lipca 1928 r.organizował własne drużyny przysposobienia wojskowego harcerek. 13 grudnia 1928 r. rozkazem L. 8 Naczelniczka Głównej Kwatery Żeńskiej wezwała drużyny do niezwłocznego podjęcia pracy według załączonej instrukcji.

W kwietniu 1939 r. powołano Pogotowie Społeczne PWK, które skupiło wokół siebie około 700 tysięcy zorganizowanych kobiet i dziewcząt, co dawało 10% ogółu społeczeństwa kobiecego Polski.

Bataliony harcerskie w Powstaniu Warszawskim

Od samego początku swojej działalności środowiska skautowe w Polsce były zarzewiem patriotyzmu i walki niepodległościowej. Nie inaczej było w okresie II wojny światowej, gdzie przedwojenni harcerze i harcerki tłumnie zasilili szeregi Armii Krajowej. Od 1939 roku działały takie organizacje jak “Szare Szeregi”, “Bądź Gotów” (wcześniej “Związek Koniczyn”), “Wigry” czy Harcerstwo Polskie – “Hufce Polskie”.. 

Jednymi z najbardziej znanych batalionów harcerskich walczących w powstaniu warszawskim były Bataliony “Zośka” i “Parasol”. Wywodziły się z Grup Szturmowych Szarych Szeregów i były jednymi z najlepiej wyszkolonych, zaprawionych w bojach w okresie okupacji i dobrze uzbrojonych oddziałów powstańczych. 

Jesienią 1942 roku z harcerzy warszawskich Grup Szturmowych utworzono OS “Jerzy” Kedywu KG AK, który 1 września 1943 roku przekształcono w Batalion “Zośka” . Wydzielono z niego oddział “Agat” – “Pegaz”, przeznaczoną głównie do wykonywania akcji likwidacyjnych funkcjonariuszy niemieckich. Od maja 1944 roku sformowano z niej Batalion “Parasol”. W czasie powstania warszawskiego oba bataliony weszły w skład Zgrupowania “Radosław” i przeszły najcięższy szlak bojowy Wola – Stare Miasto – Śródmieście – Powiśle Czerniakowskie – Mokotów. 5 sierpnia “Zośka” zdobywa obóz Gęsiówka na Woli, 31 sierpnia jej 2. kompania “Rudy” pod dowództwem por. Andrzeja Romockiego “Moro” jako jedyny oddział przeszedł ze Starego Miasta do Śródmieścia przez Ogród Saski, we wrześniu trzymał ostatnie przyczółki na Czerniakowie. 

Poczet dziewcząt z “Zośki” i “Parasola” to zbiór wspaniałych bohaterek: łączniczek, sanitariuszek, żołnierek. Lidka Daniszewska, Zofia Krassowska, Janina Trojanowska, Irena i Maria Kowalskie, nie sposób wymienić je wszystkie. Batalionem “Zośka” dowodził por. Jerzy Białous “Jerzy”, walczyło w nim 520 żołnierzy i żołnierek, z czego 70% poległo w walkach. Dowódcą Batalionu Parasol od momentu wydzielenia go z OS “Jerzy” był kpt. Adam Borys “Pług”, w trakcie powstania zginęło 50% składu osobowego. 

Harcerska Organizacja Wojskowa “Wigry” została utworzona w 1939 roku, a 1 października 1943 roku połączyła się z Szarymi Szeregami, aby zasilić jej szeregi instruktorskie. W trakcie powstania warszawskiego Batalion “Wigry” pod dowództwem kpt. Eugeniusza Konopackiego “Trzaski” walczyły na Woli, Starym Mieście i w Śródmieściu. 

Batalion “Gustaw” należał do Narodowej Organizacji Wojskowej w 1942 roku scalonej z Armią Krajową. Kompania harcerska Batalionu pod dowództwem ppor. Wojciecha Pszczółkowskiego “Kostka” w powstaniu walczyła głównie w rejonie Starego Miasta. Poniosła a dotkliwe straty 13 sierpnia podczas wybuchu Borgwarda B IV  na ulicy Kilińskiego. 

Fotografie archiwalne

  1. Aleksandra Grzeszczak w mundurze PWK /źródło: Lech Gołębiewski, zdjęcie przekazane przez Społeczny Komitet Społeczny Komitet Opieki nad Grobami Poległych Żołnierzy Batalionów „Zośka” i „Parasol”
  2. Stefania Grzeszczak /źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego
  3. Z kroniki I Drużyny Harcerskiej Żeńskiej im. Emilii Plater w Brzeżanach, prowadzonej w latach 1929-1937. Zdjęcie wykonane zostało na początku czerwca 1931 roku. Nosi tytuł „Drużyna a Przysposobienie Wojskowe” /źródło: Muzeum Harcerstwa
  4. Żołnierze plutonu pancernego „Wacek” batalionu „Zośka” na zdobytym niemieckim czołgu typu „Pantera” w okolicach ulicy Okopowej. O lewej siedzą: ppor. Zdzisław Moszczeński „Ryk”[2] (Wedle [1] „Ryk” stoi tyłem pierwszy z lewej), NN, Jan Uniewski „Lumeński” [2] („Łuniewski” [1]), plut.pchor. Mieczysław Kijewski „Jordan”, sierżant pchor. Jan Myszkowski Bagiński „Bajan”, kapral Jan Zenka „Walek”. fot. Bogdan Deczkowski ps. „Laudański” /źródło: domena publiczna
  5. Żołnierze Batalionu „Parasol” po wyjściu z kanału przy ul. Wareckiej. W środku stoi Maria Stypułkowska-Chojecka „Kama”. fot. Joachim Joachimczyk /źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego