Wieluńskie Koło PWKdOK w świetle archiwaliów
Wieluńskie Koło PWKdOK w świetle archiwaliów z archiwum w Łodzi Oddział w Sieradzu
Koło Lokalne PWKdOK w Wieluniu zostało formalnie powołane 17 października 1930 roku. Dzień później Zarząd Naczelny Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet do Obrony Kraju wysłał pismo informujące o powyższej sytuacji do starosty wieluńskiego. Stowarzyszenie zostało wpisane do rejestru Stowarzyszeń i Związków pod N. 340/31[1]. Koło powstało z inicjatywy por. Aleksandra Ogrodnika, który w okresie od 15 listopada do 1 października 1935 r. był instruktorem-komendantem Przysposobienia Wojskowego[2] na powiat wieluński[3], ale jego zarząd składał się wyłącznie z kobiet.
Komenda Organizacji PWKdOK mieściła się w Gimnazjum Żeńskim w Wieluniu pod adresem ul. Szkolna 1[4]. Można więc przypuszczać, iż większość członkiń rekrutowała się ze społeczności związanej z tą szkołą, szczególnie, że w Zarządzie były dwie kolejno następujące po sobie dyrektorki tej szkoły.
Stan Koła wieluńskiego na rok 1938, czyli 8 lat po jego założeniu, wynosił łącznie 56 członkiń. Liczba ta wydaje się niewielka, ale warto pamiętać, że w wydarzeniach organizowanych przez Koło zapewne uczestniczyła znacznie większa ilość osób, jednak te dane nie są znane. Dodatkowo istotny jest fakt, że szkoła nie była liczna. Łącznie w latach 1923–1938 świadectwa dojrzałości otrzymało 160 dziewcząt, w tym 37 pochodzenia żydowskiego[5].
Liczba członkiń Koła wieluńskiego PWKdOK w podziale na poszczególne formacje przedstawiała się następująco:
| Formacja | Liczba członkiń |
| Hufiec Szkolny: | 33 |
| Drużyny Kandydackie Pracy Społecznej: | 12 |
| Koło Lokalne: | 11 |
| Łącznie: | 56 |
W skład Zarządu Koła wieluńskiego na przestrzeni lat wchodziły różne osoby, jednak niezmienne było stanowisko przewodniczącej, które nieprzerwanie piastowała Maria Grzankowska. W momencie powstania Koła, w roku 1930 Zarząd składał się z trzech osób:
Przewodnicząca – Maria Grzankowska
Sekretarka – Zofia Krzyżanowska
Skarbniczka – Stefania Mazurkiewiczowa
W 1932 roku Zarząd przedstawiał się w sposób następujący:
Prezes – Maria Grzankowska
Vice-prezes – Felicja Rymarkiewiczowa
Członkinie Zarządu: Jadwiga Murzynowska, Zofia Krzyżanowska, Stefania Mazurkiewiczówna[6]. Możemy przypuszczać, iż jako członkinie zostały zapisane sekretarka i skarbniczka bez zmiany swoich miejsc w strukturze Zarządu.
W roku 1938 w Zarządzie zaszły kolejne zmiany, wobec czego w okresie od 18 stycznia do 31 grudnia 1938 r. funkcjonował w następującym składzie:
Przewodnicząca – Maria Grzankowska
Vice przewodnicząca – Stefania Walknowska
Skarbniczka – Kazimiera Kolatyńska
Sekretarz – Maria Kossowska
Komendantka – Maria Farysiówna[7]
Z racji braku sprawozdania za rok 1939 nie możemy zaobserwować kolejnych zmian w Zarządzie Koła. W monografii Koła zaznaczony jest fakt utrzymywania płatnej instruktorki.
Koło wieluńskie było charakteryzowane jako prowadzące spokojną, nieefektowną, ale skuteczną pracę[8]. Same członkinie Zarządu potwierdzały tą opinię pisząc, że Koło ogranicza się do pracy wewnętrznej, skupia się na wychowaniu młodzieży w duchu obywatelskim mając w pierwszym rzędzie na celu wychowanie fizyczne. Oceniając dokładnie swój wpływ członkinie Zarządu pisały: Związek posiada słabe wpływy na miejscowe społeczeństwo[9]. Warto jednak zauważyć, że wieluńskie PWKdOK już w 1931 roku, czyli rok po swoim postaniu, jako organizacja wzięło udział w Kongresie Eucharystycznym[10].
W Wieluniu ważnym elementem życia społeczno-kulturalnego były obchody święta państwowego 3 maja oraz imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego. Z racji na patriotyczny wydźwięk tych uroczystości istnieje duże prawdopodobieństwo, graniczące z pewnością, że członkinie PWKdOK brały udział w uroczystościach odbywających się w te dni na Starym Rynku[11]. Osobnym dużym wydarzeniem było święto WFiPW, które obchodzono każdego roku w miesiącach letnich i często przekształcano w cały tydzień uroczystości, które z reguły przebiegały według stałego scenariusza. Program takiego wydarzenia przedstawiony jest na omówionym poniżej przykładzie.
Podczas obchodów w 1932 r. trwających formalnie od 5-go do 12-go czerwca[12], uroczystości rozpoczęły się już dzień wcześniej o godz. 19 we wszystkich miejscowościach, w których znajdowały się oddziały przysposobienia wojskowego. Dowódcy mieli za zadanie zorganizować uroczysty capstrzyk, czyli wieczorny przemarsz członków organizacji ulicami miasta[13], z udziałem orkiestry, jeśli takowa w miejscowości działała. Uroczystości miały za zadanie pokazanie wszechstronnego usprawnienia fizycznego i wojskowego społeczeństwa i dokonanie przeglądu na tym polu, miały być one manifestacją na rzecz tężyzny fizycznej i pogotowia obrony Państwa. Udział w tym święcie brały:
1) hufce szkolne męskie i żeńskie,
2) drużyny harcerskie męskie i żeńskie,
3) jednostki przysposobienia wojskowego pieszego i konnego,
4) członkowie stowarzyszeń (w tym członkinie Przysposobienia Wojskowego Kobiet).
W ciągu tygodnia odbyło się wiele wydarzeń sportowych, takich jak:
| 5 czerwca | Doroczny drużynowy bieg na przełaj organizowany przez Związek Strzelecki. |
| 5 czerwca od godz. 13 do 17 | Próba o Państwową Odznakę Sportową w czterech konkurencjach: gimnastyka, strzelanie, skok w dal lub wzwyż i rzut granatem. |
| 6 czerwca | Zawody w marszu w masce przeciwgazowej na przestrzeni 2 km. |
| 7 czerwca | Próba o Państwową Odznakę Sportową. |
| 9 czerwca | Doroczny 10 km. drużynowy marsz gwiaździsty na czterech szosach: 1) Bolesławiec–Wieluń, 2) Praszka–Wieluń, 3) Wieruszów–Wieluń, 4) Osjaków–Wieluń. |
| 9 czerwca o godz. 17 | Odczyt prof. Ileczki, wychowawcy fizycznego gimnazjum męskiego w kinie Goplana na temat „Wychowanie Fizyczne dziecka w wieku przedszkolnym”. |
| 10 czerwca | Próba o Państwową Odznakę Sportową. |
| 12 czerwca | Uroczyste zakończenie Tygodnia Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. |
Uroczyste zakończenie Tygodnia Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego rozpoczęło się w godzinach porannych marszem pod Farę, gdzie odbył się przegląd oddziałów. Porządek marszu wyglądał następująco: Orkiestra, Oddział Związku Strzeleckiego ze sztandarem, hufce szkolne męskie, hufce harcerstwa męskiego, Oddział PWKdOK, kompania kolarzy i PW konne. O godz. 10 odbyło się nabożeństwo, po którym nastąpiła defilada w ustalonym wcześniej porządku. Po defiladzie odbył się obiad żołnierski. O godzinie 14-ej odbyły się zawody sportowe i popisy gimnastyczne poszczególnych oddziałów. W tym czasie Gimnazjum Żeńskie, z którego uczennic złożony był Hufiec Szkolny PWKdOK oraz Koło PWKdOK w Wieluniu brały udział w następujących konkurencjach:
1) Gra w siatkówkę pomiędzy drużynami Gimnazjum Żeńskiego i PWKdOK Wieluń.
2) Trójbój PWKdOK: bieg 60 m., skok w dal, rzut dyskiem.
3) Pokazowe strzelanie z łuku zorganizowane przez PWKdOK[14].
Na koniec dnia odbyło się uroczyste wręczenie świadectw i zaświadczeń Państwowej Odznaki Sportowej oraz rozdanie nagród i dyplomów za strzelanie i wyczyny sportowe.
Dostępny jest spis wydarzeń, które odbywały się w Kole PWKdOK w Wieluniu na przełomie kwietnia i maja 1932[15]. Warto opisać ten okres szerzej.
21 kwietnia na zebraniu Sekcji Wychowania Fizycznego i Higieny Szkolnej przy Towarzystwie Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (dalej: TNSW) Komendantka Koła wygłosiła referat, pt. Przysposobienie wojskowe a wychowanie państwowe. Dwa dni później ten referat został powtórzony na wniosek członków Sekcji na walnym zjeździe Towarzystwa Nauczycieli Szkół Powszechnych. 24 kwietnia odbyła się dekoracja Złotym Krzyżem Zasługi Przełożonej Gimnazjum Pani P. Zasadzińskiej, w której to uroczystości hufiec 1 wziął czynny udział. Po południu tego dnia odbyły się zawody łucznicze Hufca 1 i oddziału 1, na których był obecny pan starosta miasta Wielunia i przedstawiciele władz wojskowych. W kolejnych dniach miały miejsce tradycyjne alarmy Hufca, 25 kwietnia osiągnął on wynik 95%. 27 i 28 kwietnia odbyły się repetycje Hufca 1 i 2-go. 1 maja rozpoczął się kurs pływacki organizowany przez Koło PWKdOK w pływalni Państwowego Gimnazjum w Bielsku. 3 maja, co potwierdza wcześniejsze przypuszczenia, PWKdOK brało udział w uroczystym nabożeństwie i defiladzie. Po południu Hufiec 1 zorganizował uroczystą akademię, zakończoną wspólnym podwieczorkiem, tańcami i zabawami. 5 maja odbyły się zawody strzeleckie o odznakę III klasy, które przyniosły 80 zł dochodu.
Jak widać na przykładzie tak krótkiego okresu czasu, wieluńskie Koło było bardzo aktywne, głównie jednak wewnątrz organizacji, ale równocześnie uczestnicząc w uroczystościach państwowych wychodziło także na zewnątrz. Duży nacisk położony został na wychowanie fizyczne: zawody łucznicze, kurs pływacki, zawody strzeleckie. Uroczysta akademia, najprawdopodobniej oparta na treściach patriotycznych, świadczy o nacisku na wychowanie kulturalne członkiń Koła, a szczególnie Hufca Szkolnego. Do artykułu dołączona została fotografia, która jest jedynym przykładem zdjęcia, który zachował się w archiwaliach dotyczących Koła PWKdOK w Wieluniu:
Źródło: „Dla Przyszłości” 1932, nr 6, s. 105.
Autorka tekstu: Magdalena Kaczmarek
[1] Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu (dalej: APŁO.S), Przysposobienie Wojskowe Kobiet Wieluń, sygn. 41/108/0/-/1008, k. 3.
[2] Przysposobienie wojskowe to przygotowanie do zasadniczej służby wojskowej męskiej młodzieży przedpoborowej, przygotowanie kobiet do pełnienia służb pomocniczych oraz zachowanie sprawności wojskowej rezerwistów. Vide: J. Wojtycza, Przysposobienie wojskowe w odrodzonej Polsce do roku 1926, Kraków 2001, s. 5–10.
[3] J. Książek, Związek Strzelecki w powiecie wieluńskim w latach 1921–1939, „Rocznik Wieluński” 2002, t. 2, s. 95.
[4] APŁO.S, Przysposobienie… , k. 4.
[5] T. Olejnik, Szkolnictwo w Wieluniu w latach 1918–1939, „Rocznik Wieluński” 2001, nr 1, s. 90.
[6] APŁO.S, Monografia przysposobienia kobiet do obrony kraju, sygn. 41/108/0/-713. k. 5.
[7] APŁO. S, Przysposobienie…, k. 4.
[8] Informator…, s. 13.
[9] APŁO.S, Monografia przysposobienia…, k. 9.
[10] „Dla Przyszłości” 1938, nr 3, s. 38.
[11] T. Olejnik, Życie kulturalne Wielunia w Polsce odrodzonej 1918–1939, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2002, nr 4, s. 113.
[12] Jednodniówka Święta Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, Wieluń 1932, s. 5–6.
[13] Capstrzyk: https://sjp.pwn.pl/sjp/capstrzyk;2552978.html, [dostęp: 06.05.2020].
[14] Jednodniówka…, s. 7.
[15] „Dla Przyszłości” 1932, nr. 6, s. 105.