SŁUŻBA CZŁONKIŃ
Przysposobienia Wojskowego Kobiet
W POWSTANIU WARSZAWSKIM
mjr Wanda Gertz ps. „Kazik”, „Lena”
13 IV 1896 - 10 III 1958
Major Wojska Polskiego, dowódczyni kompanii “Lena” (“DiSK”) - Zgrupowanie “Radosław”
Jej ojciec Jan był powstańcem styczniowym. Od 1913 do 1915 roku działała w tajnym skautingu. Po wybuchu I Wojny Światowej wstąpiła do Legionów Polskich, gdzie służyła w męskim stroju pod nazwiskiem Kazimierz Żuchowicz. We wrześniu 1916 roku oddelegowana do Polskiej Organizacji Wojskowej organizowała w Warszawie Oddział Żeński POW. W marcu 1922 roku została zwolniona z wojska. Zaangażowała się w organizację Przysposobienia Wojskowego Kobiet do Obrony Kraju. Brała udział w obronie Warszawy we wrześniu 1939 roku. W listopadzie tego samego roku wstąpiła do SZP-ZWZ-AK. W maju 1942 roku objęła funkcję Komendantki oddziału Dywersji i Sabotażu Kobiet („DiSK”). Brała udział w Powstaniu Warszawskim w zgrupowaniu „Radosław”. Po upadku powstania przebywała w obozach jenieckich. Była komendantką wszystkich kobiet-jeńców wojennych. Wiosną 1945 znalazła się najpierw w Anglii, potem w okupowanych Niemczech pełniła funkcję inspektorki Oddziałów Kobiecych AK. Po demobilizacji została w Londynie. Zmarła tamże 10 marca 1958, a jej prochy zostały sprowadzone do Polski, gdzie spoczęły na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Została pięciokrotnie odznaczona Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Virtuti Militari V Klasy oraz Krzyżem Polonia Restituta (pośmiertnie).
KORZENIE PWK
Pierwsza wojskowa formacja kobieca to Ochotnicza Legia Kobiet (OLK), powstała już w listopadzie 1918 r. we Lwowie pod dowództwem ppłk Aleksandry Zagórskiej. Ochotniczki pełniły służbę wartowniczą i łącznościową, brały także udział bezpośrednio w walkach dowodząc swej dzielności. Kolejne oddziały kobiece sformowano w Wilnie, Poznaniu, Warszawie i Krakowie. Pod koniec wojny liczyły łącznie prawie dwai pół tysiąca legionistek. Nielicznym legionistkom udało się zdobyć wykształcenie wojskowe w Szkołach Podchorążych. Pomimo formalnego rozwiązania OLK po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, działalność kobiet na rzecz obronności Polski nie ustała. W dniach 16-17 grudnia 1921 r. w Poznaniu odbył się zjazd oficerów OLK pod przewodnictwem kpt. Wysołuch-Zawadzkiej, który omówił perspektywy szkolenia i sformułował koncepcję dalszej pracy nad przygotowaniem kobiet do obrony kraju. W 1922 r. powołano do życia Komitet Społeczny Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, skupiający różne organizacje kobiece. Rozpoczęto tworzenie hufców przysposobienia wojskowego kobiet, a od 1925 r. hufców na terenie szkół ponadpodstawowych. W 1927 r. przy Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego powołano samodzielny Referat Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego Kobiet, którym kierowała por. Maria Witek. Od tej pory, mając środki finansowe i umocowanie prawne, organizacje kobiece mogły w pełni rozwinąć swoją działalność. Zbudowano strukturę organizacyjną na terenie całego kraju, tworząc Komendy Regionowe i podległe im struktury.
Oddział DiSK
W kwietniu 1942 roku Wanda Gertz „Lena” otrzymała od komendanta Związku Odwetu Komendy Głównej Armii Krajowej rozkaz utworzenia kobiecego oddziału do zadań sabotażowo-dywersyjnych. Nazwa oddziału – DiSK (Dywersja i Sabotaż Kobiet) do powszechnej świadomości przeszła jako DYSK. Do dowództwa „Lena” dobrała kilka doświadczonych koleżanek, znanych jej jeszcze z POW i PWK, kierowały one zespołami: minerskim, sabotażowym, łącznościowym i wywiadem bojowym. Werbowane do oddziału kobiety wysyłano początkowo na trzymiesięczne specjalistyczne przeszkolenie, a następnie do rocznej żeńskiej podchorążówki. Działalność sabotażowa Dysku polegała na niszczeniu torów oraz pociągów jadących na front wschodni, wysadzaniu mostów i przepustów kolejowych, zrywaniu linii telefonicznych oraz niszczeniu maszyn w niemieckich fabrykach. Najsłynniejsze z akcji to m.in. wysadzenie torów kolejowych pod Dęblinem i Radomiem w ramach akcji “Odwet kolejowy” 16 listopada 1942 roku czy udział w akcji Wilanów i ataku na Kępę Latoszkową 26 września 1943 roku wraz z oddziałami Batalionu “Zośka”. Materiały wybuchowe produkowały chemiczki oddziału. Poza działalnością dywersyjną i zwiadami, kobiety Dysku prowadziły akcję likwidacyjną agentek i konfidentek gestapo. Trzykrotnie były obecne przy przyjmowaniu zrzutów cichociemnych. W czerwcu 1944 roku oddział zakończył działalność wywiadowczo-dywersyjną i rozpoczął pracę nad produkcją butelek zapalających. W godzinie W oddział Leny stawił się w fabryce Telefunken przy ul. Mireckiego na Woli. 40 ochotniczek zajmowało się pracą kancelaryjną, obsługą centrali telefonicznej, a także oświetleniem nocą miejsca zrzutów alianckich i ich odbiorem. Na czas Powstania Dysk zostaje wszedł w skład Brygady “Broda 53” Zgrupowania Radosław jako kompania „Lena”, a jej członkinie pełnią służby pomocnicze przechodząc cały szlak bojowy Zgrupowania od Woli przez Starówkę, aż po Powiśle Czerniakowskie.
Po wojnie Wanda Gertz określiła liczbę kobiet i dziewcząt, które przewinęły się przez oddział na 130 osób.
Fotografie archiwalne
- Wanda Gertz /źródło: Mariusz Kolmasiak
- Powstanie Warszawskie – łączniczki sztabu zgrupowania „Radosław” – od lewej: (prawdopodobnie) „Rysia” Maria Penno z domu Lutostańska i Julia Doktorowicz-Hrebnicka /źródło: domena publiczna
- Dla Przyszłości : wydawnictwo Komitetu Społecznego Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. 1929 Nr2
- Dwie kobiety ze Starówki odpoczywające po wyjściu z kanałów na posesji przy ul. Wareckiej 2. fot. Joachim Joachimczyk /źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego